Mae’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gofalu am leoedd a chasgliadau ar ran y genedl, ac mae gan lawer gysylltiadau uniongyrchol ac anuniongyrchol â gwladychiaeth a chaethwasiaeth hanesyddol. Mae ein hadroddiad interim ar y ‘Cysylltiadau rhwng Gwladychiaeth a’r Eiddo sydd nawr yng Ngofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol’ yn archwilio’r cysylltiadau hyn fel rhan o’n hymrwymiad ehangach i sicrhau eu bod yn cael eu cynrychioli, eu rhannu a’u dehongli’n iawn.
Mae’r adeiladau, y gerddi a’r eitemau yn ein gofal yn adlewyrchu llawer o wahanol gyfnodau ac ystod fawr o hanes Prydeinig a byd-eang – yn gymdeithasol, diwydiannol, gwleidyddol a diwylliannol. Fel elusen dreftadaeth, ein cyfrifoldeb ni yw sicrhau ein bod yn hanesyddol gywir ac yn academaidd gadarn wrth i ni gyfathrebu am y llefydd a’r casgliadau rydym yn gofalu amdanynt.
Mae’r ‘Adroddiad Interim ar y Cysylltiadau rhwng Gwladychiaeth a’r Eiddo sydd nawr yng Ngofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, gan gynnwys Cysylltiadau â Chaethwasiaeth Hanesyddol’, sy’n 115 tudalen o hyd, yn nodi’r cysylltiadau rhwng 93 lleoliad hanesyddol rydym yn gofalu amdanynt a gwladychiaeth a chaethwasiaeth hanesyddol. Mae hyn yn cynnwys y fasnach caethweision fyd-eang, nwyddau a chynhyrchion llafur caethweision, diddymu a phrotest, a’r East India Company a’r Ymerodraeth Brydeinig yn India.
Mae’n tynnu ar dystiolaeth ddiweddar gan gynnwys y prosiect Gwaddolion Perchnogion Caethweision Prydeinig a ffynonellau’r Ymddiriedolaeth ei hun. Mae hefyd yn dogfennu’r ffordd y mae lleoliadu pwysig yr Ymddiriedolaeth yn gysylltiedig â diddymu caethwasiaeth ac ymgyrchoedd yn erbyn gormes wladychol.
Lawrlwythwch yr adroddiad gwladychiaeth a chaethwasiaeth hanesyddol (Saesneg yn unig)
Mae wedi’i olygu gan Dr Sally-Anne Huxtable (Prif Guradur yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol), Yr Athro Corinne Fowler o Brifysgol Caerlŷr, Dr Christo Kefalas (Curadur Diwylliannau’r Byd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol), Emma Slocombe (Curadur Tecstilau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol) gyda chyfraniadau gan guraduron ac ymchwilwyr eraill yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ledled y wlad.
Mae rhywfaint o’r ymchwil eisoes wedi’i defnyddio i ddiweddaru cynnwys digidol, ac mae’n ategu gwybodaeth i ymwelwyr a dehongliadau mewn lleoliadau perthnasol.
Ochr yn ochr â’i waith adnabyddus fel anturiaethwr a herwlongwr, roedd Francis Drake (tua 1540–96) yn fasnachwr caethweision a hwyliai gyda’i gefnder John Hawkins (1532–95). Gyda’i gilydd, fe wnaethon nhw gipio a chaethiwo pobl o Orllewin Affrica a’u gwerthu i blanhigfeydd Sbaenaidd yng Nghyfandiroedd America. Roedd Drake yn berchen ar Abaty Buckland yn Nyfnaint o 1581 hyd ei farwolaeth, ac roedd ei ddisgynyddion yn berchen ar yr eiddo tan 1946.
Gwnaeth llawer o berchnogion lleoliadau a chasgliadau’r Ymddiriedolaeth ffortiwn o fod yn berchen ar blanhigfeydd siwgwr, a’r caethweision a oedd yn gweithio yno. Er enghraifft, gwnaeth Richard Pennant (tua 1737–1808), perchennog Ystâd Penrhyn yng Nghymru, fuddsoddi’r enillion o’r chwe phlanhigfa yr oedd yn berchen arnynt yn Jamaica, a’r cannoedd o gaethweision a oedd yn gweithio yno, yn y cloddiau llechi ar ei ystâd yng Ngwynedd, Cymru.
Roedd Richard Pennant hefyd yn Aelod Seneddol rhwng 1761 a 1784, a defnyddiodd ei rôl i weithredu fel ymgyrchydd croch a dylanwadol yn erbyn diddymiad caethwasiaeth. Cafodd cyfoeth Pennant ei etifeddu gan ei deulu a ddefnyddiodd eu ffortiwn i adeiladu Castell Penrhyn, sydd bellach dan ofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol.
Talwyd am barcdiroedd, gerddi, tai a gwrthrychau moethus ag elw a wnaed yn uniongyrchol drwy gaethwasiaeth a’r iawndal a dalwyd i berchnogion caethweision ar ôl y diddymiad.
Mae cysylltiadau llai gweladwy neu ddiriaethol â chaethwasiaeth hefyd yn bodoli yn lleoliadau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac yn eu casgliadau.
Gwyddwn fod nifer o bobl o dras Affricanaidd ac Asiaidd wedi byw a gweithio yn y llefydd rydym yn gofalu amdanynt. Er enghraifft, rydym yn gwybod bod plentyn du o’r enw Philip Lucy wedi’i fedyddio ym Mharc Charlecote, Swydd Warwig ym 1735, a bod Mary Jones Wade (neu Mary James mewn rhai cofnodion), sef mam-gu Charles Paget Wade (1893-1956) o Faenor Snowshill, Swydd Gaerloyw, yn fenyw ddu a aned â statws rhydd yn St Kitts.
Mae llawer mwy o ymchwil i’w wneud i ddatgelu mwy am fywydau’r bobl hyn. Rhaid i ni hefyd ddatgelu, a rhoi llais i, enwau a straeon yr unigolion di-rif y mae eu profiadau wedi’u celu gan hanes a ysgrifennwyd gan, ac ar gyfer, lleisiau o fraint ac awdurdod.
Mae rhai o gasgliadau’r Ymddiriedolaeth yn cynnwys gwrthrychau a wnaed gan gaethweision, neu a oedd yn berchen iddynt. Roedd pren caled trofannol fel mahogani yn cael ei gynaeafu drwy law caethweision, fel y dangosir yn rymus yn y ffilm fer ‘Mahogany’ (cyfarwyddwyd gan Zodwa Nyoni a chynhyrchwyd gan 24 Design yn 2018). Comisiynwyd y ffilm gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn Nostell, Gorllewin Swydd Efrog i drafod y defnydd o fahogani yng nghasgliad dodrefn Thomas Chippendale.
Mae rhai gwrthrychau yng nghasgliadau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn portreadu pobl dduon mewn ffyrdd ystrydebol neu sy’n gwrthrychu cyrff duon. Mae rhai yn peri sarhad a thrallod.
Mae gwrthrychau fel coler caethwas Caribïaidd posibl Charles Paget Wade yn arwyddion amlwg ac erchyll o’r gorthrwm treisgar a wynebwyd gan gaethweision duon. Mae caethwasiaeth yn bwnc sydd angen ei drin â’r gofal a’r sensitifrwydd eithaf. Ein nod yw gweithio gyda phartneriaid a chymunedau, a dysgu ganddynt, er mwyn i ni allu ailarddangos ac ailddehongli’r eitemau hyn yn iawn, y tu allan i’w cyd-destunau blaenorol o gelf addurniadol neu arddangosfa orchestaidd.
Am bum can mlynedd, roedd gwladychiaeth Brydeinig yn hanfodol i fywyd cymdeithasol, economaidd, gwleidyddol a diwylliannol Prydain. Daeth hyn law yn llaw â chred mewn goruchafiaeth wen, o safbwynt hiliol a diwylliannol. Adlewyrchir hyn ar draws llawer o leoliadau a chasgliadau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol.
Roedd llawer o’r eiddo a’r casgliadau yn berchen i – neu wedi’u prynu gan – swyddogion arweiniol o’r East India Company, y gorfforaeth hynod bwerus a ddominyddodd masnach rhwng Ewrop, Asia a’r Dwyrain Canol rhwng 1600 a 1857. Roedd y cwmni yn allweddol yng nghaethfasnach Dwyrain Affrica a hefyd yn masnachu caethweision o Arfordir Gorllewinol Affrica i’w wladfeydd yn Ne a Dwyrain Affrica, India ac Asia.
Thomas Myddelton (1550-1631), AS ac Arglwydd Faer Llundain, a brynodd Gastell y Waun ym 1593, oedd un o sylfaenwyr yr East India Company, a dderbyniodd siarter gan Elisabeth I ar 31 Rhagfyr 1600.
Yn y 18fed ganrif, o dan Robert Clive (1725-74), defnyddiodd y cwmni ei gyfoeth a’i fyddinoedd i heidio i isgyfandir yr India a’i orchfygu er mwyn manteisio ar ei gyfoeth o adnoddau naturiol. Yn ogystal â chreu’r Ymerodraeth Brydeinig yn India, gwnaeth hyn Clive yn ŵr eithriadol o gyfoethog, ac ym 1768 gwariodd tua £100,000 yn ailfodelu Ystâd Claremont yn Surrey. Heddiw, mae Gardd Claremont dan ofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol.
Gwnaeth mab Robert, Edward Clive (1754–1839), ac yntau’n Llywodraethwr Madras, drechu a lladd Tipu Sultan (1750–99), llywodraethwr Mysore. Mae etifeddiaeth wladychol Edward Clive i’w gweld heddiw mewn casgliad a elwir yn ‘Amgueddfa Clive’ yng Nghastell Powis.
Gwnaeth mab Edward Clive, a enwyd yn Edward hefyd, etifeddu Powis pan fu farw ei ewythr ar ochr ei fam, Iarll Powis. Mae’r casgliad o wrthrychau Indiaidd yn cynnwys pabell gwladwriaeth ysblennydd Tipu Sultan a phen teigr aur gemog o’i orsedd.
Mae’r arddangosfa o wrthrychau Indiaidd ac Asiaidd eraill yn yr ‘Amgueddfa Ddwyreiniol’ yn Neuadd Kedleston yn dyst i Imperialaeth Brydeinig yn India ar droad y 19eg a’r 20fed ganrif.
Cafodd y gwrthrychau eu meddiannu gan George Curzon (1859–1925), Rhaglaw’r India o 1899–1905. Yn ôl y sôn, roedd gan Curzon ddiddordeb mawr mewn celf ac arteffactau Indiaidd, ond yn ddiweddar rydym wedi cydnabod bod ein dull o arddangos y gwrthrychau yn ddiwylliannol ansensitif.
Mae prosiect newydd ar waith i weithio gydag arbenigwyr mewn celf a hanes Asiaidd yn ogystal â chymunedau Asiaidd i ymchwilio, dehongli ac ailarddangos y casgliad fel cymaint mwy nag ysbeilion prydferth Ymerodraeth.
Ni fydd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gweithio ar ei phen ei hun i ddatgelu, ymchwilio ac adrodd hanesion caethwasiaeth a gwladychiaeth. Byddwn yn gweithio gyda chymunedau lleol a byd-eang perthnasol, ac yn gwrando ar eu lleisiau, gan gynnwys sefydliadau partner ac arbenigwyr o gymunedau du a lleiafrifol ethnig, i ymchwilio a datblygu ein dealltwriaeth o’r berthynas gyfoethog a chymhleth rhwng y lleoliadau rydym yn gofalu amdanynt a gwrthrychau a diwylliant a hanes y byd. Byddwn hefyd yn gweithio gyda sefydliadau eraill yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ym mhedwar ban byd i gysylltu’r hanes hwn yn fyd-eang.
Wrth wneud hynny, rydym yn gobeithio cychwyn trafodaethau a fydd yn meithrin ein cyd-ddealltwriaeth ymhellach, ac yn gwneud ein lleoliadau a’n casgliadau’n berthnasol ac ymatebol i gynulleidfaoedd cynyddol amrywiol. Byddwn yn profi a gwerthuso camau gweithredu newydd a chyfredol. Rydym yn derbyn bod llawer o hyn yn newydd i ni, ac ni fyddwn yn cael pethau’n iawn bob tro, ond fe ddysgwn o’n camgymeriadau.
Gwrandwch ar ymateb diweddaraf Hilary McGrady i rywfaint o’r sylw y mae’r cyfryngau wedi’i roi i’n hadroddiad a’i drafodaeth ar Syr Winston Churchill.
Rydym yn Sefydliad Ymchwil Annibynnol a gydnabyddir gan Ymchwil ac Arloesi yn y DU (UKRI). Mae ein hymchwil yn digwydd ar sawl ffurf – o’r graddau PHD rydym yn eu noddi a phrofion ymarferol ar gyfer technegau cadwraeth newydd i'r cannoedd o brosiectau ymchwil rydym yn cymryd rhan ynddynt neu’n eu cynnal yn y lleoliadau rydym yn gofalu amdanynt bob blwyddyn.
Lawrlwythwch yr adroddiad gwladychiaeth a chaethwasiaeth hanesyddol (Saesneg yn unig)