Un o Dderw mwyaf a hynaf y byd yn dychwelyd i’r Waun

Safodd Dderwen hynafol Pontfadog, a ddisgynnodd mewn storm yn 2013, ar Fferm Cilcochwyn, ger y Waun, Wrecsam, a gofalwyd amdani gan genedlaethau o deulu Morris/Williams. Credwyd mai dyma un o dderw mwyaf a hynaf y byd.

Yn 2013, bu i Ystâd y Goron luosogi y Dderwen Pontfadog wreiddiol a phlannwyd coeden yn Windsor Great Park. Cafodd pum Derwen Pontfadog pellach eu lluosogi o’r goeden hon; mae tair wedi’u rhoi i Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru, ac mae Gardd Fotaneg Genedlaethol Cymru yn gofalu am ddwy.

Ddydd Iau, 13 Ebrill, ymunodd tair cenhedlaeth o’r teulu Morris/Williams, yn ogystal â chynrychiolwyr o Lywodraeth Cymru, ag Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru i blannu'r goeden ifanc prin ar ystâd Castell y Waun, dim ond dwy filltir o ble safodd y goeden dderwen unwaith.

Dywedodd Chris Morris o deulu Morris/Williams, Fferm Cilcochwyn;

“Mae’r teulu wrth eu bodd fod etifeddiaeth o Dderwen Pontfadog yn parhau drwy’r goeden ifanc a thrawsblannwyd, ac yn falch fod un o’r coed ifanc yn cael ei phlannu yma yng Nghastell y Wau, yn ddigon agos i ni allu ymweld yn rheolaidd, a’i gwylio yn tyfu.”

Amcangyfrifwyd bod y dderwen rhwng 1,200 a 1,700 oed pan ddisgynnodd, a’i bod yn debygol wedi dechrau ei bywyd fel mesen rhwng 367 OC ac 814 OC. Gwelodd ddiwedd rheolaeth y Rhufeinwyr, ac Owain Gwynedd yn goresgyn y Saeson ym Mrwydr Crogen yn 1165, ychydig o gannoedd o fedrau o’r dderwen.

Yn 1972 ymddangosodd yn y Guinness Book of Records fel y ‘goeden letaf ym Mhrydain’ gyda chylchfesur o 40ft a 2 modfedd, a thaldra o 53ft. Yn ddiweddarach yn 1996, dywedodd Michael Lear, Ymgynghorydd Botaneg mewn llythyr i Jo Williams na allai ganfod cofnod o dderwen yn y byd a oedd â chylchfesur mwy na’r Pontfadog.

Mae Jo Williams o Fferm Cilcochwyn wedi curadu hanes y dderwen am dros 70 mlynedd, gan gynnwys toriadau papurau newydd a dogfennaeth swyddogol yn dyddio’n ôl i 1971, yn ogystal ag amserlen o ddigwyddiadau yn arwain yn ôl i 1165 [2]. Roedd y goeden yn rhan fawr o deulu’r Morris/Williams. Ychwanegodd Jo:

“I rywun arall mae’n bosibl mai dim ond coeden ydyw, ond roedd yn golygu mwy na hynny i ni. Rydym wedi chwarae cuddio yno, gallech roi bwrdd a chwe chadair ynddi a chael bwyd ynddi. Mae cymaint o bobl wedi cerfio eu blaenlythrennau arni.”

“Mae wedi bod yn gyfarwydd i mi drwy fy mywyd, ac mae gen i luniau pan oeddwn yn blentyn bach gyda fy mam yn sefyll o’i blaen i luniau ohonof ar ddiwrnod fy mhriodas yn sefyll gyda theulu a ffrindiau.”

Dywedodd Keith Griffith, Coedwigwr Arweiniol yng Nghastell y Waun, Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru;

“Mae’n anrhydedd plannu coeden fach Pontfadog yng Nghastell y Waun, mae ei DNA wedi’i wreiddio yn hanes Dyffryn Ceiriog, wedi gwasanaethu natur, anifeiliaid a phobl yma am dros fileniwm.

"Mae’n fraint plannu’r goeden fach ochr yn ochr â 11 aelod o deulu Morris a Williams, mae gan bob un ohonynt gysylltiad dwfn â’r dderwen, ac wedi gofalu amdani fel aelod o’r teulu.

"Rydym yn gobeithio y bydd y goeden fach yn tyfu i fod yn goeden hynafol yn y dyfodol, ac mewn 200 mlynedd neu fwy, efallai y bydd pobl yn eistedd yng nghysgod y goeden yng Nghastell y Waun.”

Dywedodd Mark Drakeford, Prif Weinidog Cymru, a blannodd un o’r coed ifanc yn Erddig ym mis Rhagfyr gyda’i Fawrhydi’r Brenin er cof am y Diweddar Ei Mawrhydi y Frenhines Elizabeth II:

“Mae gan y coed ifanc arbennig hyn hanes anhygoel gan eu bod wedi’u trawsblannu o dderwen fawr a hynafol - Derwen Pontfadog.

“Mae’n briodol y bydd y goeden ifanc hon yn cael ei phlannu yn y Waun, yn agos i ble safodd y goeden wreiddiol fwy na 1,000 mlynedd yn ôl.

“Gobeithiaf y bydd yn tyfu’n gryf ac yn iach ac yn datblygu yn dderwen fawr ac eiconig arall, fydd yn sefyll am ganrifoedd i ddod yng Nghastell y Waun”.