Cadwraeth gorchudd Gwely Gwladol prin yn datgelu clytwaith o fanylion cudd a 'bodloni a thrwsio' yn ystod y rhyfel

Mae gorchudd prin o wely 300 oed bellach yn cael ei arddangos yn gyhoeddus yn Neuadd a Gardd Erddig yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol Cymru yn Wrecsam yn dilyn gwaith cadwraeth ac ymchwil sydd wedi datgelu manylion oedd gynt yn anhysbys am ei hanes, ei gyfansoddiad a’r gwaith gwnïo adeg y rhyfel a’i achubodd rhag cael ei ddifetha.

Comisiynwyd y gorchudd gwely, neu'r cwrlid, a'r croglenni wedi'u brodio Tsieineaidd cyfatebol ar gyfer Erddig ym 1720 gan y perchennog ar y pryd, John Meller, ar gyfer Gwely Gorau'r eiddo yn y Siambr Wely Orau - ystafell a ddefnyddiwyd ar gyfer gwesteion mwyaf nodedig y teulu. Daeth yn adnabyddus fel y Gwely Gwladol a'r Ystafell Wely Wladol yn y 19eg ganrif.

Wedi'i frodio'n gain â pheunod yn y pedair cornel a blodau cywrain ar hyd ei ymyl, tybiwyd, tan yn ddiweddar, bod y gorchudd gwely wedi'i wneud yn gyfan gwbl o sidan Tsieineaidd wedi'i fewnforio - yn cyfateb i lenni'r Gwely Gwladol sy'n cynnwys ffigurau Tsieineaidd, pagodas, adar a blodau.

Nawr, mae 689 awr o waith cadwraeth hanfodol yn Stiwdio Cadwraeth Tecstilau’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn Norfolk – a ariannwyd yn hael gan Sefydliad y Royal Oak– wedi datgelu bod y gorchudd gwely gwerthfawr mewn gwirionedd yn cynnwys tecstilau a thechnegau brodwaith o bob rhan o’r byd, gan gynnwys ffabrigau Cymreig a Phrydeinig eraill.

Mae ymchwil gan wirfoddolwyr wedi darganfod bod cyfansoddiad difyr y cwrlid yn ganlyniad gwaith atgyweirio gofalus dan arweiniad Louisa Yorke o Erddig, gwraig Philip Yorke II, ychydig ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf. Gweithiodd y cwpl yn galed i gadw'r tŷ a'i gynnwys wrth i wariant y cartref ostwng o fwy na hanner a nifer y gweision yn Erddig leihau.

Treuliodd Mrs Yorke ei hamser yn clytio ac yn creithio'r dillad gwely a oedd yn dirywio gan ddefnyddio deunydd y credwyd y daethpwyd o hyd iddo o amgylch y cartref. Canfu cadwraethwyr fod deunydd tebyg i gwilt peisiau wedi'i bwytho'n daclus ar hyd yr ochrau, mewn enghraifft fedrus iawn o 'fodloni a thrwsio'.

Yr hyn sy'n anarferol yw ei bod wedi cofnodi ei hymdrechion mewn dyddlyfr o'r enw Acts and Fancies at Erthig on the Dyke, gan ddisgrifio sut y gwnaeth eraill ei helpu i wneud y gwaith atgyweirio. Ar 18 Awst 1919, ysgrifennodd: “Mae fy ngwesteion i gyd yn gymwynasgar iawn. Treulion ni dros awr yn yr ystafell Wladol yn rhoi darnau i mewn i fannau treuliedig y dilledydd Tsieineaidd hardd... Mae’n waith mawr, ond fe wnawn ni ddod i ben.”

Datgelodd cadwraethwyr hefyd ddarnau “gwych” o frodwaith Prydeinig lliwgar iawn o'r 18fed ganrif ar hyd ymyl y cwrlid. Yn cynnwys blodau a grawnwin llachar, cywrain, roedd y darnau wedi eu clytio yn ystod gwaith cadwraeth ar ddiwedd y 1960au ac ni welwyd mohonynt ers hynny.

Y gwaith yw cam diweddaraf prosiect wyth mlynedd i adfer y Gwely Gwladol, a ddechreuodd yr Ymddiriedolaeth yn 2018, a ariannwyd yn hael gan Sefydliad Wolfson. Cafodd y gwely ei gadw am y tro cyntaf ar ddiwedd y 1960au ar ôl iddo gael ei achub rhag mynd yn adfail gan Amgueddfa Victoria ac Albert. Roedd wedi bod mewn cyflwr difrifol o ddirywiad yn dilyn degawdau o ymsuddiant mwyngloddio glo a achosodd i ddŵr ollwng ar y gwely. Dychwelodd y gwely i Erddig ym 1977, bedair blynedd ar ôl i'r eiddo ddod i ofal yr Ymddiriedolaeth a gwnaed ychydig o waith atgyweirio arno ym 1995; ond erbyn 2017 roedd adroddiadau cyflwr yn dangos bod y triniaethau cadwraeth gwreiddiol yn methu, a bod angen gwaith mawr.

Dywedodd Jane Smith, uwch warchodwr tecstilau yn Stiwdio Gadwraeth yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ei bod yn fraint cael gweithio ar y gorchudd gwely. “Mae’r driniaeth a fethodd yn y 1960au wedi’i gwrthdroi, mae sidan gwreiddiol wedi’i gynnal ar sidan newydd wedi’i liwio ac mae rhwydwe cadwraeth gain bellach yn diogelu’r ffabrigau bregus. Tynnwyd y peunod gan alluogi golchi’r cwilt, gan ddatgelu’r lliwiau heb eu pylu ar y cefn a rhoi syniad o ba mor ddeniadol oedd y gwely yn arfer bod. Yn anffodus, roedd y plethwaith lliw aur ar hyd yr ymylon wedi'i ddifrodi gormod i'w gadw felly gwnaed plethwaith newydd, gan ail-greu'r gwreiddiol," meddai.

“Roedd datgelu’r brodwaith Prydeinig yn foment gyffrous gan nad oedd wedi’i weld ers iddo gael ei orchuddio yn y 1960au. Roedd wedi'i roi at ei gilydd heb unrhyw ystyriaeth o ran paru patrymau sy'n awgrymu bod llawer o'r ffabrig wedi'i ddifrodi gyda dim ond rhywfaint o'r ffabrig yn cael ei arbed a'i ailddefnyddio. Roedd ychwanegu’r darnau hyn o frodwaith at gwilt brethyn cyfan Cymreig yn creu tecstilau unigryw, gan ddod â chrefftwaith o ansawdd uchel Tsieineaidd, Prydeinig a Chymreig ynghyd."

Ychwanegodd hi: “Mae’r dystiolaeth o’r creithio ar y cwilt brethyn cyfan, a wnaed ar ddechrau’r 20fed ganrif ynghyd â hanesion y rhai a’i hatgyweiriodd, wedi bod yn gyswllt hynod ddiddorol â'r rhai o’m blaen a oedd am gadw’r tecstilau pwysig hyn. Rwyf wedi mwynhau ychwanegu pennod newydd yn hanes gofal ac adnewyddu'r gorchudd gwely, yn dilyn ymlaen o bawb sydd wedi ei werthfawrogi cyn fi.”

O 4 Medi, bydd ymwelwyr ag Erddig yn cael cyfle prin i weld manylion cain y gorchudd gwely yn agos am y tro cyntaf pan fydd arddangosfa newydd yn agor yn yr Ystafell Brintiau. Bydd dyddlyfr Mrs Yorke ynghyd â darnau o ddeunydd, gan gynnwys clytwaith blodau a gloÿnnod byw a ddarganfuwyd yn ei bag gwaith, yn rhan o'r arddangosfa.

Dywedodd Susanne Gronnow, curadur eiddo Erddig: “Dyma gyfle unigryw i ymwelwyr weld harddwch y gorchudd gwely yn agos, mewn modd na chafodd ei arddangos erioed o’r blaen. Mae darganfod brodwaith 'newydd', sydd wedi'i guddio ers dros 50 mlynedd, yn golygu y gall ymwelwyr nawr weld y gorchudd gwely yn union fel y byddai'r Mrs Yorke olaf wedi'i adnabod.

“Diolch byth, roedd Mrs Yorke wedi adnabod arwyddocâd hanesyddol y gwely gwladol. Helpodd ei dull atgyweirio a thrwsio i gadw'r croglenni ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Heb ymroddiad Mrs Yorke a’i ffrindiau dros ganrif yn ôl, ni fyddai’r gwely pwysig hwn wedi goroesi i ni ei weld heddiw.”

Mae cadwraeth y gwely yn parhau, gyda gwaith i'w wneud nesaf ar gornisiau, llenni a darnau goreurog y gwely.

Gall ymwelwyr hefyd edmygu’r parterre Fictoraidd yn yr ardd restredig Gradd I lle mae cynllun plannu’r haf wedi’i ysbrydoli gan y cwrlid. Mae dahlias dau-liw a phetiwnias persawrus iawn yn adleisio lliw'r blodau a geir yn y gorchudd. Mae'r Salvia farinacea yn debyg i'r edafedd glas, tra bod y begonias gwyn a'r cineraria ariannaidd yn adlewyrchu arlliwiau gwyn y gorchudd gwely ei hun.

Bydd gorchudd y gwely yn cael ei arddangos yn Ystafell Brintiau Erddig, ar draws y landin o'r Ystafell Wely Wladol, o 4 Medi. Ewch i wefan Erddig am fanylion.