Achub pili-palod prin yng Nghwm Soden

Britheg berlog fach ar flodyn gwyllt mewn dôl — Britheg berlog fach | © National Trust Images/Rob Coleman

Mae poblogaeth anghysbell o’r fritheg berlog, pili-pala cynyddol brin, yn parhau i oroesi yng Ngheredigion ar lechweddau arfordirol Cwm Soden. Mae prosiect adfer a chreu cynefin bellach ar waith mewn ymgais i achub cartref naturiol y pili-pala hwn.

Pam fod y pili-pala mewn perygl

Mae Cwm Soden, cwm anghysbell ar arfordir Ceredigion, yn un o’r llefydd olaf yng Nghymru lle mae’r fritheg berlog yn dal i ffynnu. Maen nhw’n adnabyddus am y ddwy berlen arian fawr a’r rhes o saith perlen allanol ar ochr isaf eu hadain ôl. Gan hedfan yn agos at y ddaear, maen nhw’n stopio’n rheolaidd i fwydo ar flodau’r gwanwyn.

Mae Cwm Soden yn ddyffryn serth â choetir hynafol ar ei lawr. Mae’n dirwedd amrywiol, gymhleth sydd â hanes hir o gael ei choedlannu, neu ei rheoli, fel ffynhonnell gynaliadwy o danwydd a deunyddiau. Byddai’r gwaith coedlannu hefyd wedi cynnig cynefinoedd i amrywiaeth o fywyd gwyllt, yn arbennig y fritheg berlog, pili-pala gwanwynol sy’n fwyaf cartrefol mewn llecynnau agored mewn coedwigoedd, llennyrch coediog ac ardaloedd sy’n cael eu coedlannu.

Mae’r gwaith coedlannu wedi dod i ben, yn anffodus, ac mae’r coed wedi aeddfedu, gan gysgodi llawr y cwm a lleihau’r cynefin sydd ar gael i’r pili-pala. Heddiw mae’r boblogaeth sy’n weddill o’r fritheg berlog yn dibynnu ar bonciau rhedyn, ac mae mewn perygl o ddiflannu o Gwm Soden yn gyfan gwbl.

Dechrau’r prosiect

Dechreuodd gwaith i achub y boblogaeth hon o bili-pala yn 2017 gyda chyllid gan Cyfoeth Naturiol Cymru a chefnogaeth gan y Butterfly Conservation Trust a Phartneriaeth Bioamrywiaeth Ceredigion.

Nod y prosiect yw ail-greu rhai o dechnegau coedlannu’r gorffennol er mwyn diogelu bywyd gwyllt y cwm ar gyfer y dyfodol. Bydd llawr y dyffryn yn cael ei ffensio, bydd pori’n cael ei gyflwyno ar y dolydd, bydd nifer y reidiau merlod sy’n cael eu cynnal yn y coetir yn cael eu cyfyngu, a bydd newidiadau’n cael eu gwneud i’r ffordd y mae’r fferm sy’n eistedd uwchben Cwm Soden yn cael ei rheoli.

Grŵp o frithegion perlog bach gwrywaidd yn torheulo — Grŵp o frithegion perlog bach gwrywaidd | © National Trust Images/Matthew Oates

Mae gwaith eisoes wedi dechrau ar dorri coed a rhedyn ar hyd y gefnen goediog a’r llennyrch, gyda’r merlod yn paratoi’r ddaear ar gyfer twf blodau. Mae arwyddion cadarnhaol i’w gweld yn barod, gyda chynnydd sylweddol mewn planhigion blodeuol fel fioled y cŵn, rhywogaeth allweddol i’r fritheg berlog.

Ehangu cynefin y pili-palod

Megis dechrau y mae’r newidiadau i’r gwaith o reoli’r coetir yng Nghwm Soden. I roi’r cyfle gorau i’r boblogaeth hon o bili-pala oroesi, mae angen i’w chynefin gael ei ehangu y tu hwnt i Gwm Soden.

Yn eistedd uwchben y dyffryn mae fferm yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, Caerllan, enghraifft berffaith o fferm draddodiadol o orllewin Cymru gyda’i chaeau bach a ffiniau hanesyddol anhrefnus. Mae’r cloddiau sy’n gwau drwy’r caeau yn gweithredu fel priffyrdd i helpu bywyd gwyllt i symud ar draws y tir. Mae hyn o bwysigrwydd penodol yng Nghaerllan oherwydd mae cynefin y fritheg berlog o dan bwysau enfawr yn y cwm cyfagos.

Unwaith y bydd ffawd y rhywogaeth yn dechrau gwella, bydd y cloddiau hyn yn ffynhonnell hanfodol o neithdar i’r pili-palod, gan greu cyswllt rhwng Cwm Soden a’r dyffryn cyfagos yng Nghwmtydu ac ehangu’r cynefin sydd ar gael yn sylweddol.