Arddangosfa Ailfframio

A large collage of representing the slate quarry community is shown on the Barbican at Penrhyn Castle — Gwaith celf y gymuned yn hawlio sylw yn Castell Penrhyn | © Iolo Penri

Mae darlun yn dweud cyfrolau... neu ydy o? Gorffennaf yma, mae arddangosfa newydd sbon wedi ei greu gan ein cymuned leol yn hawlio sylw yn y Neuadd Fawr Castell Penrhyn.

Wrth edrych ar baentiad Henry Hawkins o Chwarel Penrhyn, beth welwch chi?

O’r dynion mewn dillad crand ar flaen y llun i’r gweithwyr sy’n hongian yn ansicr yn y cefndir, mae’r paentiad yn llawn manylder ac yn sbarduno sawl sgwrs a chreadigrwydd.

Eleni, wrth adfer y ffrâm wreiddiol, rydym wedi bod yn Ailfframio’r peintiad mewn ffordd newydd a chreadigol, drwy ofyn i'r gymuned leol am eu mewnbwn. O Gorffennaf 6, cewch weld canlyniad y gwaith yma yn y Neuadd Fawr.

Creu'r arddangosfa

Estynnom wahoddiad i dri grwp cymunedol i greu arddangosfa newydd yng Nghastell Penrhyn:

Cyn-weithwyr o Chwarel Penrhyn
Aelodau o fenter cymdeithasol Partneriaeth Ogwen
Disgyblion blwyddyn 9 o Ysgol Dyffryn Ogwen

Gofynnom iddynt ymateb i baentiad Hawkins o'r chwarel a chymryd rhan mewn gweithdai gydag artistiaid lleol i greu’r arddangosfa.

Yn mis Gorffennaf, ymunwch â ni wrthi i ni gamu i mewn i fyd y paentiad ac adlewyrchu ar un o ffynonellau'r cyfoeth fu’n cynnal y castell yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cyfarfodwch yr Artistiaid

Yn cynnwys gwaith serameg, tecstiliau a gludwaith mor fawr a'r paentiad gwreiddiol, mae'r arddangosfa yn byrstio hefo gwaith celf newydd wedi ei greu gan y gymuned leol. Dewch i gyfarfod yr artistiaid fu'n cynnal gweithdai i greu darnau o waith yn seiliedig ar y sgyrsiau cafwyd am y paentiad.

Rhiannon Gwyn

Mae Rhiannon Gwyn yn artist sydd yn gweithio yn bennaf gyda serameg a llechi. Ar ôl datblygu techneg arloesol o doddi a siapio llechi Cymreig trwy eu tanio i dymheredd uchel yn yr odyn, mae Rhiannon yn arddangos y llechen sydd wedi toddi ochr yn ochr â’i phowlenni ceramig, i gyd wedi'u paentio â gwydredd wedi'i wneud o ddeunyddiau naturiol fel y blodyn eithin a llechi. Cafodd ei magu yn Sling, ger Bethesda lle sy'n parhau i ddylanwadu'n gryf ar ei hymarfer creadigol. Mae ei gwaith yn ymchwilio i'r cysylltiadau dwfn rhwng pobl a’r dirwedd, gan ddylanwadu ar y ffordd rydym yn gweld ein hunain a’r byd o’n cwmpas trwy argraffu ein hemosiynau a’n cof ar ein hamgylchfyd. Bu Rhiannon yn gweithio gyda’r cyn-chwarelwyr i greu crochenwaith sy’n adlewyrchu cyfoeth diwylliannol yr ardal. O sŵn y sgidia hoelion mawr sy’n dal i gerdded i'r gwaith, i'r rhaffau oedd yn dal y dynion ar wyneb y graig, caiff hanes a geirfa’r chwarel eu cyflwyno drwy’r crochenwaith. Ar ddarnau sy’n dywyll fel bol y graig mae enwau ponciau, offer a geiriau eraill sydd yn perthyn i'r chwarel a’i chymuned wedi eu stampio a’u lliwio gydag aur. Er bod y cyfoeth mawr a gafodd y teulu Pennant ar draul caethweision Jamaica a gweithwyr y chwarel yn atgas ac yn destun chwerwder i lawer iawn, a bod creithiau’r amodau gwaith yn dal i frifo, mae balchder, hiwmor a’r iaith Gymraeg yn dal i ddisgleirio yn Nyffryn Ogwen. Hwn yw ein cyfoeth ni.

Jŵls Williams

Artist ac athrawes celf weledol yw Jŵls sy’n byw ym Mangor ac yn wreiddiol o Lanfairfechan. Sail ei gwaith celf yw’r dirwedd ddiwydiannol yn enwedig Chwarel Penmaenmawr lle bu’r pedwar cenhedlaeth ddiwethaf o’i theulu yn gweithio. A hithau wedi tyfu i fyny ar ochr mynydd chwarel, mae ei pheintiadau yn adlewyrchu perthnasau personol a lle; ei threftadaeth o fewn cyd-destun y dirwedd ehangach. Mae ganddi ddiddordeb yn y ffordd mae hanes diwydiannol, diwylliannol a daearegol wedi gadael eu hôl ar ein tirwedd; effaith chwarelydda ar raddfa fawr, dinistrio ffurf a’r rhythmau gofodol sy’n parhau at heddiw. Canfyddiad griw Partneriaeth Ogwen oedd mai dim ond hanner y stori oedd i’w weld yn y paentiad gwreiddiol. Roedd diffyg portreadu cymuned y chwarel, felly er mwyn rhannu hanner arall y stori casglwyd nifer o luniau a deunydd archif eraill, a crewyd printiau o wrthrychau ac enghreifftiau o waith celf chwarelwyr y cyfnod, a gosodwyd rhain fel sylfaen i’r gwaith. Mae’r darn gorffenedig yn datgelu’r haenau o hanes cymdeithasol y gymuned rhwng elfennau o’r dirwedd llechi rhwygiedig, bron fel petai’n ffrwydro allan o’r darlun ramantaidd a baentwyd ar gais perchennog y chwarel yn 1832. Ymysg y cofnodion a’r argraffiadau personol mae fflachiadau o’r lliw oren sydd yn nodweddiadol yng ngwaith Jŵls, a lliw gwisgoedd gweithwyr Chwarel Lechi Penrhyn heddiw.

Anna Pritchard

Mae Anna Pritchard, o Rhiwlas, creu ffabrigau moethus a blancedi ar gyfer y cartref, yn ogystal â sgarffiau sidan bywiog wedi arbenigo mewn gwehyddu yn ystod ei hamser ym Mhrifysgol Metropolitan Manceinion. Mae ei stiwdio, sy'n edrych dros odre Eryri, yn ffynhonnell ysbrydoliaeth. Yn perthyn i o un o'r teuluoedd ffermio hynaf sy'n dal i fod yn weithgar yn Nyffryn Ogwen, mae ei ffabrigau'n dogfennu traddodiadau a hanes ffermio cyfoethog yr ardal. Mae ei gwaith hefyd yn cynnwys pileri llechi, elfen sylweddol o'r dirwedd leol, a blodau gwyllt, sydd ag arwyddocâd personol o'i phlentyndod ar fferm odro. Sylwodd y grwp o flwyddyn 9 Ysgol Dyffryn Ogwen ar y gwahaniaeth yn y llun gwreiddiol rhwng y bobl ‘posh’ - yr ymwelwyr o'r cyfnod oedd yn dod i weld y chwarel lechi fwyaf erioed - a’r gweithwyr cyffredin. Roedden nhw'n poeni llawer hefyd am ddiogelwch ac amodau gwaith y dynion, a’r ffaith nad oedd merched i’w gweld yn y llun. Gan weithio efo Anna, mae’r myfyrwyr wedi creu gwisgoedd lliwgar gan ddefnyddio technegau tecstiliau gwahanol sydd yn cynnwys portreadau mwy manwl o weithwyr y gorffennol ar grys glas golau, gyda darnau o raffau yn hongian rhwng y chwarelwyr a lein ddillad i gofio am waith caled y merched. Mae dillad oren llachar yn darlunio'r chwarel heddiw – gyda’r gweithwyr mewn offer diogelwch, ac ymwelwyr heddiw yn hedfan ar wifren wib drwy’r tirlun rhyfeddol.

Lead artist Rebecca F Hardy | © Rebecca F Hardy

Rebecca F Hardy

Artist arweiniol yr arddangosfa ydy Rebecca. Mae hi’n byw yn Gerlan, lle mae hi’n clywed y chwarel ar waith, mae hi’n artist amlddisgyblaethol. O ddarluniau i brintiau sgrin, ffotograffiaeth, fideo, celf fyw, ffurfiau cerfluniol a gosodiadau, yr hyn sy'n gyrru ei phroses yw archwilio deunyddiau a pherthnasoedd rhwng wyneb a gwrthrych, lliw, haenau, a phatrymau. Gyda pymtheg mlynedd o brofiad fel cydlynydd prosiect llawrydd a hwylusydd gweithdai yng Nghaerdydd, Llundain a Gogledd Cymru, bu Rebecca yn cynnal y sgyrsiau cychwynnol yn y prosiect yma, yn dewis yr artistiaid fyddai’n gweddu’r grwpiau gwahanol ac yn gosod ac yn cydlynu’r celf yn yr arddangosfa.

Artist cerddoriaeth Gwen Sion | © Gwen Sion

Gwen Siôn

Mae Gwen Siôn, o Fethesda, yn gyfansoddwr arbrofol, cynhyrchydd cerddoriaeth, ac artist amlddisgyblaethol sy'n gweithio gyda sain, cerflunwaith, electroneg DIY, delweddau symudol, a gosodwaith. Mae'n creu cyfansoddiadau aml-offerynnol, lleisiol ac electronig, yn aml yn dylunio ac yn adeiladu ei hofferynnau ei hun o ddeunyddiau wedi'u hailgylchu. Mae Gwen yn archwilio'r berthynas rhwng sain a'r amgylchedd, ecoleg, mytholeg, defod, a'r cydadwaith rhwng lliw a nodiant cerddorol, gan ddefnyddio dulliau anhraddodiadol fel darllen tirweddau fel sgoriau cerddorol a defnyddio recordiadau maes. Cyfansoddodd Gwen drac wedi ei ysbrydoli gan sŵn y chwarel i gydfynd gyda fidio’r arddangosfa.

Rhys Iorwerth

Fel rhan o'r arddangsofa, mae tair cerdd sy'n ymateb i'r gweithiau celf. Cafodd y cerddi eu cyfansoddi gan y bardd Rhys Iorwerth. Wedi ei eni a’i fagu yng Nghaernarfon, mae Rhys Iorwerth yn fardd arobryn sydd yn gweithio fel cyfieithydd ac awdur llawrydd. Enillodd Gadair Eisteddfod Genedlaethol Wrecsam 2011 a Choron Eisteddfod Llŷn ac Eifionydd 2023. Mae wedi cyhoeddi sawl casgliad o farddoniaeth, cyfrol o ryddiaith, a sawl sgript ar gyfer y teledu a'r radio. Enillodd Wobr Barddoniaeth Llyfr y Flwyddyn yn 2015 am ei gyfrol Un Stribedyn Bach, Gwobr Michael Marks am Farddoniaeth yn yr Ieithoedd Celtaidd yn 2020, a Gwobr Goffa Dic Jones am gywydd gorau Y Talwrn ar BBC Radio Cymru deirgwaith. Y tu hwnt i'w gyflawniadau unigol, mae Rhys yn cymryd rhan weithgar yn y gymuned farddol. Mae'n aelod o dîm Dros yr Aber, pencampwyr presennol Y Talwrn, ac yn un o sylfaenwyr nosweithiau Bragdy'r Beirdd, digwyddiadau sy'n dathlu ac yn hyrwyddo barddoniaeth Gymraeg. Ar hyn o bryd, mae'n gweithio ar ffilm nodwedd sy'n archwilio byd barddoniaeth Gymraeg, gan ddangos ei ymroddiad i gyfoethogi a rhannu treftadaeth lenyddol Cymru.

1 of 6

Cefndir Hanesyddol

Mae gan Castell Penrhyn gysylltiadau annatod i’r Chwarel Lechi Penrhyn a’r gymuned yn nhref chwarelyddol Bethesda. Roedd gwaith llafur y chwarelwyr yma yn cynnal cyfoeth y castell, ac yn yr un modd trawsnewidiodd buddsoddiad teulu’r Pennant yng Nghastell Penrhyn graddfa, tirwedd a ffordd o fyw'r chwarel.

Mae paentiad Henry Hawkins o Chwarel Lechi Penrhyn yn un o rai mwyaf pwysig yn ein casgliadau yng Nghastell Penrhyn gan ei fod yn ein hatgoffa o’r cysylltiad yma.

Mae’n dyddio o 1832, cyfnod o ffyniant ariannol mawr yn y chwarel yn ogystal â datblygiad bywiog yn niwylliant a chymuned yr ardal. Ond, er bod y cyfnod degawdau cyn Streic Fawr y Penrhyn neu unrhyw anghydfod sylweddol, roedd telerau gwaith dal i fod yn beryglus, gydag anafiadau a marwolaeth yn fygythiad cyson a system gyfalafol oedd yn golygu gwahaniaeth eithafol rhwng y dosbarthiadau cymdeithasol.