Hanes Castell Penrhyn a'r Ardd

Teulu Pennant 

Roedd y teulu Pennant wedi bod yn berchen ar blanhigfeydd siwgr yn Jamaica ers canol yr ail ganrif ar bymtheg. Erbyn yr 1730au, roeddent wedi symud yn ôl i Loegr, gan ddod yn fasnachwyr sefydledig yn Lerpwl a Llundain, gan ddal i gael budd fel meistri tir absennol o elw eu hystadau yn Jamaica – a’r cannoedd o Affricaniaid caeth oedd yn gweithio iddyn nhw.

Y Barwn Penrhyn Cyntaf 

Richard Pennant (1737–1808), AS Lerpwl, a’r Barwn Penrhyn cyntaf a sefydlodd Gastell Penrhyn fel prif ystâd y teulu. Ymgyrchodd yn erbyn diddymu caethwasiaeth a buddsoddodd ei elw o Jamaica yn ei ystadau amaethyddol yn Sir Gaernarfon a Chwarel Lechi’r Penrhyn. Adeiladodd Borth Penrhyn, yn ogystal â ffyrdd, rheilffyrdd, ysgolion, gwestai, tai i’r gweithwyr, eglwysi a ffermydd.

George Hay Dawkins Pennant  

Pan fu Richard farw aeth ei ystâd i’w gefnder, George Hay Dawkins Pennant (1764–1840). Fel Aelod Seneddol dros Newark yn Swydd Nottingham a New Romney yng Nghaint, gwrthwynebodd ryddfreinio pobl gaeth yn yr Ymerodraeth Brydeinig a phan ddiddymwyd caethwasiaeth yn y diwedd, derbyniodd Dawkins Pennant £14,683 o iawndal am 764 o bobl gaeth ar ei ystadau yn Jamaica: Pennant’s, Denbigh, Cote’s a Kupuis.  

Pensaernïaeth 

Adeiladwyd y castell gan y pensaer enwog Thomas Hopper. Roedd Hopper yn adnabyddus am ei allu i ddilyn unrhyw arddull pensaernïol, dewisodd gynllun neo-Normanaidd i’r castell – yr oedd wedi ei ddefnyddio yn Gosford, Sir Armagh, ond fe’i perffeithiwyd yn y Penrhyn.  

Addurniadau rhyfeddol 

Roedd yn hoffi cael ei gynnwys ym mhob manylyn ac fe oruchwyliodd y gwaith o ddylunio ac adeiladu dodrefn, carpedi a gwrthrychau addurnol y castell hefyd, y cyfan yn yr un arddull neo-Normanaidd afradlon a chwareus.  Roedd y dodrefn yn cynnwys anifeiliaid, wynebau a phatrymau rhyfeddol, a defnyddiodd allu crefftwyr lleol ar eu cyfer, gyda rhai o dderw, eboni, marmor a hyd yn oed llechi o chwarel y Penrhyn. 

Arglwydd Penrhyn o Landygái 1af

Yn 1840, a’r castell wedi ei orffen, bu farw George Hay Dawkins Pennant. Ei ferch Julianna etifeddodd y Penrhyn a chymerodd ei gŵr, Edward Gordon Douglas yr enw Pennant ac yn ddiweddarach daeth yn Arglwydd Penrhyn o Landygái 1af.  

Cyfoeth a wnaed ar y planhigfeydd 

Datblygodd ychydig o dirfeddianwyr grymus a chyfoethog fel Arglwydd Penrhyn chwareli bach lleol yn ddiwydiant byd-eang. Mewn rhai achosion, roedd y cyfoeth hwn wedi ei wneud ar blanhigfeydd siwgr oedd yn cael eu gweithio gan bobl o Affrica oedd yn gaethweision yn y Caribî. 

Wrth i’r Chwyldro Diwydiannol gyflymu yn ei flaen, wedi ei yrru gan elw caethwasiaeth a gwladychiaeth, cynyddodd y galw am lechi. Roedd dinasoedd ym mhob rhan o’r byd yn tyfu a defnyddid llechi o chwareli Gwynedd i doi cartrefi’r gweithwyr, adeiladau cyhoeddus, mannau addoli a ffatrïoedd ar draws y byd. 

Oriel Gogledd Cymru  

Cyn iddo farw, roedd George Hay Dawkins Pennant wedi mynegi ei ddymuniad bod casgliad da o beintiadau i gael ei lunio yn y Penrhyn a rhoddodd y dasg i’w fab-yng-nghyfraith (yr Arglwydd Penrhyn newydd).  

Y Casgliad Celf

Crynhodd Edward gasgliad eithriadol o beintiadau o’r Iseldiroedd, Fenis a Sbaen gyda’ chymorth y cynghorydd celfyddydol o Wlad Belg, C.J. Nieuwenhuys. Ymhlith yr enwau mawr roedd Canaletto, Rembrandt, Wouwermans, Ruijsdael, Belotto a Palma Vecchio. Gellir gweld llawer o’r lluniau yma yn y Castell o hyd a rhoddodd y casgliad yr enw i’r Penrhyn o fod yn ‘Oriel Gogledd Cymru’ ar y pryd.