Hanes Ysbyty Ifan

Marchogion Sant Ioan

Hyd at 1190 Dôl Gynwal y gelwid yr ardal hon. Fe’i hail-enwyd yn Ysbyty Ifan wedi i’r ardal ddod i sylw Marchogion Sant Ioan, urdd o Ysbytwyr, a oedd wedi ymrwymo i ddiogelu pererinion ar eu ffordd i’r Tir Sanctaidd ac ar deithiau crefyddol. 

Hostel i bererinion

Fe wnaethant ddewis sefydlu ysbyty a hostel i ofalu am bererinion yn Ysbyty Ifan gan fod yr ardal ar nifer o hen lwybrau’r pererinion, gan gynnwys Bangor Is-coed a Threffynnon yn y Gogledd Ddwyrain, ac i Ynys Enlli ym mhen draw Penrhyn Llŷn. 

Gwylliaid Cochion Mawddwy

Roedd gan y Marchogion hawl lloches, ac yn y cyfnod cythryblus ar ôl gwrthryfel Glyndŵr yn y 15fed ganrif, roedd Ysbyty Ifan yn un o lochesi rhai o ysbeilwyr a rebeliaid enwocaf Cymru, gan gynnwys Gwylliaid Cochion Mawddwy, a daeth i gael ei adnabod fel lloches i droseddwyr. 

Wrth ysgrifennu ar ddiwedd yr 16eg ganrif, dywedodd Syr John Wynn o Wydir bod Ysbyty Ifan wedi mynd yn ‘a receptacle of thieves and murderers.’ 

Y ddraig goch a chrefydd

Wrth i’r mynachlogydd gael eu diddymu dan Harri’r VIII, diddymwyd yr hostel ym 1540, ond arhosodd yr eglwys gerllaw, a gweithredu fel eglwys y plwyf. Tua 1860 disodlwyd yr hen adeilad gan yr eglwys bresennol, yn arddull ‘Saesnig cynnar’ cyfnod Fictoria. 

Yn yr eglwys ceir arteffactau o’r eglwys gynharach, llawer ohonynt o’r 14eg a’r 16eg ganrif. Llawer ohonynt yn amlygu’r cysylltiadau rhwng Ysbyty Ifan â brwydrau’r Tuduriaid. 

Gwrthryfel y Tuduriaid

Dywedir bod un gorffddelw yn darlunio Rhys ap Maredudd, fu’n recriwtio milwyr i helpu Harri Tudur, gan ei fod yn cael ei weld yn ‘fab darogan’ yng Nghymru a fyddai’n codi i arwain y Cymry i guro’r Saeson. Ganed Harri yng Nghastell Penfro, felly fe wnaeth gymaint o ddefnydd o’r broffwydoliaeth hon â phosibl i gasglu cefnogaeth.

Marwolaeth y Brenin Richard III

Arweiniodd Rhys ap Maredudd fyddin leol i gyfarfod yr Harri Tudur ifanc ar ei ffordd i guro’r Brenin Richard III ym Mosworth yn 1485. Rhys oedd yn cario’r Ddraig Goch, baner Cadwaladr ar faes y gad, ac roedd rhai beirdd yn mynnu mai fo laddodd Richard. Ni allwn brofi hynny erbyn heddiw, ond fe wnaeth y teulu’n dda o fuddugoliaeth y Tuduriaid, gyda’u grym, dylanwad a’u hystâd yn ymestyn. 

Hanes modern

Yn 1951 daeth ystâd Ysbyty Ifan dan ein gofal ar ôl iddi gael ei throsglwyddo gan y Trysorlys, a’i derbyniodd yn lle treth marwolaeth ar ystâd y diweddar Arglwydd Penrhyn. 

Trosglwyddwyd Ysbyty Ifan ynghyd â’r ystâd Carneddau a Glyderau fynyddig, sy’n ymfalchïo yn y darn parhaus mwyaf o dir mynyddig yn y wlad, ac adeilad a thiroedd trawiadol Castell Penrhyn.