Hanes Plas Newydd

Wyneb dwyreiniol Plas Newydd, Ynys Môn, Cymru, ar draws Afon Menai o Glan Faenol | © National Trust Images/Nick Meers

Mae gan Blasty a Gardd Plas Newydd lu o storïau i’w hadrodd. Dysgwch am hanes cynnar Williams Paget, Ysgrifennydd Gwladol Harri’r VIII, a dewrder Ardalydd Cyntaf Môn a gollodd ei goes ym Mrwydr Waterloo. Dysgwch am y 5ed Ardalydd a’i fywyd bras a arweiniodd at yr arwerthiant 40 diwrnod a’r 6ed Ardalydd a wnaeth Blas Newydd yn gartref teuluol.

Hanes cynnar a Brwydr Waterloo

William Paget, Barwn 1af Beaudesert

Mae hanes teulu Plas Newydd yn dechrau gyda William Paget a aned tua 1505. Roedd yn Ysgrifennydd Gwladol i Harri VIII. Adeiladodd ei brif gartref teuluol yn Beaudesert, yn agos i Cannock Chase yn Swydd Stafford, ac fe roddwyd teitl Barwn 1af Beaudesert iddo.

Ardalydd 1af Môn a'r Brwydr Waterloo

Ganed Henry William Paget yn 1768, yn ail blentyn i Henry Bayly Paget. Gan ei fod yn fab hynaf, fo wnaeth etifeddu teitl 2il Iarll Uxbridge.

Mae’n fwyaf enwog am arwain y marchoglu ym Mrwydr Waterloo yn 1815. Fe gollodd ei goes yn y frwydr ac fe roddwyd teitl Ardalydd Môn iddo am ei ddewrder.

Paentiad o Uxbridge a Wellington ar ôl Waterloo gan Constantinus Fidelio Coene, yn Ystafell y Marchoglu ym Mhlas Newydd — Uxbridge a Wellington ar ôl Waterloo gan Constantinus Fidelio Coene ym Mhlas Newydd | © National Trust Images/John Hammond

5ed Ardalydd Môn

Henry Cyril Paget, a aned yn 1875, oedd unig fab y 4ydd Ardalydd, ac fe etifeddodd y teitl yn 1898.

Roedd yn greadur llawn asbri oedd yn caru byd y theatr. Fe wariodd gyfoeth y teulu a’u gwneud yn fethdalwyr gan gynnal ‘Gwerthiannau Mawr Môn’ (40 diwrnod o werthiannau gyda mwy na 40,000 o lotiau) er mwyn talu rhywfaint o’i ddyledion.

6ed Ardalydd Môn

Charles Alexander Henry Paget, cefnder cyntaf y 5ed Ardalydd, etifeddodd y teitl yn 1905.

Fe werthodd Beaudesert, prif gartre’r teulu, a moderneiddio Plas Newydd. Daeth â thrydan, gwres, ystafelloedd ymolchi a system ffôn i’r tŷ.

Rex Whistler

Cafodd Rex Whistler, a aned yn 1905, ei gomisiynu i baentio murlun mawr yn yr Ystafell Fwyta darlun a fyddai’n ganolbwynt i’r Neuadd Fwyta.

Treuliodd Rex lawer o amser gyda’r teulu yn yr 1930au a dod yn ffrindiau mawr gyda'r 7fed Arglwydd Môn pryd oedd yn ifanc.

Bywyd y gweision a’r morynion

Roedd Plas Newydd yn lle prysur yn y 1920au a’r 1930au gyda llawer o’r tŷ yn gartref i weision a morynion a’r gegin yn fwrlwm o weithgaredd. Ar ôl i newidiadau mawr gael eu gwneud yn yr 1950au mae’r llefydd hyn yn edrych yn bur wahanol heddiw.

Paent ac offer Rex Whistler ym Mhlas Newydd, Ynys Môn, Cymru | © National Trust Images/Andreas von Einsiedel

HMS Conway ym Mhlas Newydd

Roedd Plas Newydd yn gartref i gannoedd o gadetiaid yr HMS Conway oedd yno i ddysgu am fywyd ar y môr am flynyddoedd.

Roedd HMS Conway wedi angori yn nociau Lerpwl ac fe’i symudwyd i Fangor i’w chadw’n ddiogel yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Yn hwyr yn yr 1940au roedd angen canolfan leol ar y traeth. Dewiswyd Plas Newydd fel canolfan wych i’r cadetiaid a’r llong.

Oherwydd poblogrwydd yr hyfforddiant yn 1949 symudodd llawer o gadetiaid i’r tŷ a chymryd mwy na hanner yr ystafelloedd.

Newididau dros y blynyddoedd

Mae Plas Newydd wedi gweld newidiadau mawr dros y blynyddoedd. Enw gwreiddiol y tŷ oedd Llwyn y Moel. Fe gafodd ei drawsnewid o fod yn ‘dŷ parti’ Fictoraidd i fod yn gartref teuluol cyfforddus fel y gwelwn ni heddiw.